Türkçede Ünlü ve Ünsüz Ses Değişimleri

ömr-ü diyar

اَلْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ
Yönetici
Canlı bir varlık olarak kabul ettiğimiz dilin gelişme süreci içerisinde kelimelerin ses değişikliklerine uğradığını görürüz. Ses değişmeleri, bazen değişme bazen ayrışma olarak görülür. Ünlü -Ünsüz değişimini biraz daha açıyoruz :
Değişme, bir sesin yerini zaman içerisinde başka bir sese bırakmasıdır: tur-> dur-, kör-> gör- gibi.
Ayrışma, bir sesin yerini kendisinden ayrılma yoluyla ortaya çıkan bir sese bırakması olayıdır: kanyu> kanı, kayu “hanı> hani”. Bu olay, Eski Türkçede birleşik bir ünsüz olan “ny” sesinin, ayrışması sonucunda, yerini bazen n’ye bazen y’ye bırakmasıdır.
Ses değişmeleri genellikle konuşma dilinde meydana gelir. Dilde ağız farklılıklarını oluşturan temel özellikler ses değişmelerine dayanır. Ses değişiklikleri benimsenerek yaygınlık kazanırsa yazı diline de geçerek kabul görürler. Yazı diline girmiş ses değişmelerine rağmen eski şekiller,ağızlarda, her zaman bulunabilir. Ses değişmelerini ünlü ve ünsüz değişmeleri olmak üzere iki ana başlık altında inceleyeceğiz:
1. Ünlü Değişmeleri
i> e Değişmesi
Türkçe kelimelerin ilk hecesinde görülen bir değişmedir. Bir dönemde e’ler i olurken, bir dönemde i’ler e olmuştur. Batı Türkçesinde eğilim i’lerin e olması yönündedir. Bu değişim sonucu ortaya çıkan e’ler kapalıdır (i-e arası): ver- <vir-, de- <di-, ye- <yi-, yer <yir, er- <ir-, et- <it-, erte cirte gibi.
e’lerin i olduğu örnekler, i-e değişmesine göre daha azdır: giy- <gey- , işit- <eşit-, iyi <eyii gibi.
ı> i Değişmesi
ı ünlüsünün normalden kısa olması nedeniyle ortaya çıkmış olan bir değişmedir. Genel olarak Batı Türkçesinde görülen bir değişikliktir: inan- cınan-, dahi <dahı<takı, hani <hanı<kanı, hangi changı <kangı, biç- <bıç-, piş- <bış-, yeşil <yaşıl, gibi.
o> u, ö> ü Değişmeleri
Türkçe kelimelerin ilk hecesinde görülen değişikliklerdir.
Eski Türkçe ile sonraki dönemler arasında görülür: yukaru <yokaru, uyan- coyun- codun-.
Kuzey Türkçesi ve Rumeli şivelerinde ise bu değişmeler karakteristik bir özellik olarak görülür: buzuk cbozuk, kür- <kör-, kiiprü <köprü, bürek <börek, süyle- <söyle-, buğaz <boguz.
u> a, ü> e Değişmeleri
Eski Türkçeden Batı Türkçesine geçişte görülür: boğaz <bogıız, töre <törü, tepe ctöpti.
u> ı, i Değişmeleri
Az görülen bir değişmedir. Eski Türkiye Tiirkçesinden sonra ortaya çıkmış birkaç örneği vardır: pınar <punar, işte cuşda, işbu <uş+bu, için <içün<uçun.

ü> i Değişmesi
Eski Türkiye Tiirkçesinden sonra birkaç kelimede görülen bir ünlü değişmesidir: bit- <biit-, dip <tüp, pire cbüre, diz- <düz-.
2. Ünsüz Değişmeleri
k> g gel- <kel-, git- <kit-, gül- <kül-.
b> p pınar cbınar, pusu <busu.
b> v ver-<ber-, var-cbar-, su <suv <sub.
d> y boy <bod, ayak <adak, kuyu <kudug.
t> d dil etil, dol- etol-, diri etirig, der- <tir-.
b> m Değişmesi
Türkçenin tarihi gelişimi içinde kelime başında görülen bir değişmedir. Aslında bu değişme, Eski Türkçeden günümüze uzanan lehçelerin b veya m’yi tercih etme eğiliminin sonucudur. Türkiye Türkçesi, b’yi tercih ederken, Azeri Türkçesi m’yi tercih etmiştir: ben-men, bin-min, bire-mere, boncuk-muncuk gibi.
g>ğ, g>ğ>y, ğ>ğ>v Değişmeleri
Kök ünlüsünden sonra gelen g’nin uğradığı ses değişmeleridir: eğ- <eg-, değ- <deg-; bey <beğ<beg.
Yuvarlak ünlülerin etkisiyle g>ğ>v değişimi olabilir: öv-<öğ-<ög-: döv- <döğ-<dög-, güvercin <göğercin <gögercin <kökerçin.
Aynı ses değişmesi, buna paralel olarak g ünsüzünde de görülür: kov- <koğ-<koğ-, ov- <oğ-<oğ-, kılavuz <kılağuz<kılağuz.
k> g Değişmesi
Eski Türkçeden Eski Türkiye Türkçesine geçen kelimelerin başında görülen bir değişmedir. İnce ünlülerin önünde görülür: gök <kök, gel- <kel-, gönül <könül, gör- <kör-, git- <kit- gibi. Azeri Türkçesi, bu durumda eski şekilleri korumuştur.
k>h>fı Değişmeleri
Belirli kelimelerde görülen örnekleri vardır: dahi <dahı<takı, hani <hanı<kanı, han <han«kagan.
n> m Değişmesi
Birkaç kelimede görülür: komşu <konşı, domuz <donıı/<tonu/
Tarihi gelişimi içerisinde Türkçe sözcüklerde meydana gelen ve Türkçenin Osmanlı karşısındaki duruşu hakkında bilgiler sağladık.

Münir ERTEN / Sadettin ÖZÇELİK
 
Üst