ki eylemin belirli kurallara göre birleşmesi.
Hem anlam hem de biçim yönünden kalıplaşarak oluşurlar.
KURALLI BİRLEŞİK
Eylem+eylem
YETERLİK (-ebil)
Cümleye “gücü yetme, başarma olasılık” anlamları katar.
Örn:
Bu soruların hepsini çözebilir. (yeterlilik)
Ahmet bu akşam gelebilir/gelmeyebilir. (olasılık)
Olumsuzu: eylem+ –ama, -eme + zaman eki+kişi
Örn:
Konuşabilir>konuş-amaz
Gelebilirim>gel-emem
Koşabildin>koş-amadın
TEZLİK (-i, -ü,-ı, -u vermek)
Cümleye “çabukluk olma, önem vermeme vb” anlamlar katar.
Örn:
Haberi duyunca gelivermiş (tezlik)
Bana şu mektubu okuyuver. (hemen oku)
Bir kez daha geliver, ne olacak? (önemsememe)
Olumsuzu: eylem+me+iver+zaman eki+kişi eki
Eylem+iver+me+zaman eki+kişi eki
Örn:
Yazmayıverdin.
Atıvermedin.
SÜRERLİK (-a, -e durmak, gelmek, kalmak)
Örn:
Ardından bak-akal-dı
Siz git-edur-un , ben yetişirim
Bu gelenek nesilden nesile sür-egel-miş
Olumsuzu yoktur.
YAKLAŞMA (-a,-e yazmak)
Cümleye “ az kalsın, neredeyse” anlamları katar.
Örn:
Karşıdan karşıya geçerken öl-eyaz-dım.
Ayağım kayınca düş-eyaz-acaktım.
Olumsuzu yoktur.
İSTEKLENME (-eceği/-esi gelmek)
Cümleye isteklenme, özlem anlam ayrıntıları katar.
Örn:
İçesin geldi. (içmek istedim)
Göresim geldi. (görmek istedim)
YARDIMCI EYLEMLERLE KURULAN BİRLEŞİK EYLEMLER
Yardımcı eylemler: “etmek, olmak, kılmak, buyurmak”
Ad veya ad soylu sözcüklere getirilirler.
Yardım ettiği adda ses değişmesi olmazsa ayrı, olursa birleşik yazılır.
En çok kullanılanlar “etmek, olmak”
Birleşince bir anlam ve görevi ortalaşa yüklenen öğe olurlar.
Örn:
Şu zavallıya /yardım edelim
Bugün neler hissettin.
Ne zaman şükredeceksin.
Kahrolursun.
Sizi bugün çok /merak ettik.
Kendine bakmazsan /hasta olursun
Adam bizlere de nazar kıldı.
Uyarı: “etmek, olmak” cümlede bazen tek başlarına yüklem görevini de üstlenebilirler.
Örn:
Kendim /ettim, kendim /buldum.
İçeri girenler /oldu.
ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK EYLEMLER
Birden çok sözcüğün birleşerek gerçek anlamından uzaklaşarak yeni bir anlamda kullanılması.
Bu eylemler, ya kendi sözcük anlamlarından sıyrılır, ya da “deyim” olurlar.
Örn:
Şunları bir daha /gözden geçir.
Onun üçerine iki kişi /söz aldı.
Bugün hasta düştü, hiç de iyi görünmüyor
Hem anlam hem de biçim yönünden kalıplaşarak oluşurlar.
KURALLI BİRLEŞİK
Eylem+eylem
YETERLİK (-ebil)
Cümleye “gücü yetme, başarma olasılık” anlamları katar.
Örn:
Bu soruların hepsini çözebilir. (yeterlilik)
Ahmet bu akşam gelebilir/gelmeyebilir. (olasılık)
Olumsuzu: eylem+ –ama, -eme + zaman eki+kişi
Örn:
Konuşabilir>konuş-amaz
Gelebilirim>gel-emem
Koşabildin>koş-amadın
TEZLİK (-i, -ü,-ı, -u vermek)
Cümleye “çabukluk olma, önem vermeme vb” anlamlar katar.
Örn:
Haberi duyunca gelivermiş (tezlik)
Bana şu mektubu okuyuver. (hemen oku)
Bir kez daha geliver, ne olacak? (önemsememe)
Olumsuzu: eylem+me+iver+zaman eki+kişi eki
Eylem+iver+me+zaman eki+kişi eki
Örn:
Yazmayıverdin.
Atıvermedin.
SÜRERLİK (-a, -e durmak, gelmek, kalmak)
Örn:
Ardından bak-akal-dı
Siz git-edur-un , ben yetişirim
Bu gelenek nesilden nesile sür-egel-miş
Olumsuzu yoktur.
YAKLAŞMA (-a,-e yazmak)
Cümleye “ az kalsın, neredeyse” anlamları katar.
Örn:
Karşıdan karşıya geçerken öl-eyaz-dım.
Ayağım kayınca düş-eyaz-acaktım.
Olumsuzu yoktur.
İSTEKLENME (-eceği/-esi gelmek)
Cümleye isteklenme, özlem anlam ayrıntıları katar.
Örn:
İçesin geldi. (içmek istedim)
Göresim geldi. (görmek istedim)
YARDIMCI EYLEMLERLE KURULAN BİRLEŞİK EYLEMLER
Yardımcı eylemler: “etmek, olmak, kılmak, buyurmak”
Ad veya ad soylu sözcüklere getirilirler.
Yardım ettiği adda ses değişmesi olmazsa ayrı, olursa birleşik yazılır.
En çok kullanılanlar “etmek, olmak”
Birleşince bir anlam ve görevi ortalaşa yüklenen öğe olurlar.
Örn:
Şu zavallıya /yardım edelim
Bugün neler hissettin.
Ne zaman şükredeceksin.
Kahrolursun.
Sizi bugün çok /merak ettik.
Kendine bakmazsan /hasta olursun
Adam bizlere de nazar kıldı.
Uyarı: “etmek, olmak” cümlede bazen tek başlarına yüklem görevini de üstlenebilirler.
Örn:
Kendim /ettim, kendim /buldum.
İçeri girenler /oldu.
ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK EYLEMLER
Birden çok sözcüğün birleşerek gerçek anlamından uzaklaşarak yeni bir anlamda kullanılması.
Bu eylemler, ya kendi sözcük anlamlarından sıyrılır, ya da “deyim” olurlar.
Örn:
Şunları bir daha /gözden geçir.
Onun üçerine iki kişi /söz aldı.
Bugün hasta düştü, hiç de iyi görünmüyor
