Hz. Peygamber, sahâbe, tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn dönemlerinde dindar
müslümanların yaşadıkları hayat yukarıda tasvir edilen mânevî bir atmosferde
cereyan etti. Bu üç neslin dindarları dünyaya nazaran âhirete öncelik veriyor, bütün davranışlarda Allah'ın rızâsını gözetiyorlardı. Bu tür hayat
Kur'an'ın istediği bir hayattı. Bunun en güzel örneği de Hz. Peygamber'di
(el-Ahzâb 33/21).
Hz. Peygamber zamanında çeşitli eğilimlere sahip olan sahâbeler vardı.
Bunlardan bir kısmı ilim öğrenmeye, bir kısmı dini tebliğe, bir kısmı cihada,
bir kısmı yöneticiliğe daha fazla ilgi duyarken bir kısmı ibadete daha çok
önem veriyor, uhrevî kurtuluş üzerinde yoğunlaşıyorlardı. Başta ilk dört
halife ve aşere-i mübeşşere olmak üzere Osman b. Maz‘ûn, Mus‘ab, Ammâr,
Habbâb, Bilâl, Suhayb, Selmân, Ebû Zer, Mikdâd, Muaz, Ebü’d-Derdâ,
Huzeyfe, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Amr bu sahâbenin âbid ve zâhidleri
olarak tanınmışlardı. Daha sonraki dönemlerde yaşayan âbid, zâhid ve dindar
müslümanlar her zaman bunları örnek almışlardı. Tasavvuf zincirinin ilk
halkaları bunlardı. Daha sonra eklenen yeni halkalarla bu silsile günümüze
kadar gelmiş, bu halkalardaki âlim ve zâhidler İslâm'ın ilim, ihlâs, takvâ,
ihsan, his, heyecan ve zühd anlayışını yaşayarak çağımıza taşımıştır.
Veysel Karânî, Ebû Müslim el-Havlânî, Habîb el-Acemî, Hasan-ı Basrî, Abdülvâhid
b. Zeyd, Şeybân er-Râî, Sâlih el-Mürrî, Ferkad es-Sencî, Mâlik b. Dînâr,
İbnü’s-Semmâk, İbrâhim b. Edhem, Şakýk-i Belhî, Dâvûd et-Tâî, Fudayl b. İyâz
ve benzeri pek çok âbid ve zâhid ikinci nesli, silsilenin ikinci halkasını oluşturur.
Tasavvufta söz konusu neslin yaşadığı zaman hicrî I ve II. (VII ve VIII.)
asırları kapsar ve zühd dönemi diye bilinir. Bu dönemde tasavvuf tohumunun
çimlenmiş bir şekli mevcuttur. Bundan sonra gelen ve üçüncü halkayı
oluşturan İbrâhim el-Havvâs, Bişr el-Hafî, Serî es-Sakatî, Cüneyd-i Bağdâdî,
Bâyezîd-i Bistâmî, Hâris el-Muhâsibî, Zünnûn el-Mısrî, Hamdûn el-Kassâr,
Ma‘rûf-i Kerhî, Ahmed b. Hadraveyh, Ebû Süleyman ed-Dârânî, Sehl et-
Tüsterî gibi sûfîler tasavvufun ilk temsilcileri ve müjdecileridir. Tasavvufî
hayat geniş ölçüde bunların tesbit ettikleri hedefler yönünde gelişmiştir.
Kuşeyrî'nin de açık bir şekilde belirttiği gibi tasavvuf Ehl-i sünnet’in
bünyesinden doğmuştur. İlk sûfîlerin hepsi Sünnî’dir. Sûfîliğin ortaya çıktığı
dönem İslâm dünyasında çeşitli ilimlerin kurulduğu, değişik mezhep ve
akımların ortaya çıktığı bir dönemdir. Bu dönemde hadis, fıkıh, kelâm gibi
ilim dalları kurulmuş, bunlarla uğraşanlara hadisçi, fıkıhçı, kelâmcı (muhaddis,
fakih, mütekellim) gibi isimler verilmişti. Kaynağı Kur'an ve hadis olmakla
beraber söz konusu ilimlerden de etkilenen ve Ehl-i sünnet muhitinde
doğan İslâm'daki ruhî ve mânevî hayat tarzına tasavvuf denmiştir. Bu hayat
tarzının temelleri Kur'an ve Sünnet'in öğretisinde, önceki nesillerin sözlerinde
ve yaşayış tarzlarında mevcuttu. Sûfîler fikirleri ve mânevî tecrübele riyle geliştirip sistemleştirdikleri tasavvufî hayat tarzını sözü edilen temeller
üzerinde inşa etmişlerdir. Kökü ve özü eski olan tasavvufî hayatın bazı yenilikler
içermesi ve farklılık göstermesi bundandır.
Büyük sûfîlerin yetiştiği hicrî III ve IV. (IX ve X.) yüzyıllarda tasavvufla
ilgili birtakım eserler yazılmış, sûfîliğin esasları yazılı hale getirilmişti. Diğer
taraftan aynı dönemde melâmet ve fütüvvet gibi önemli tasavvufî ekoller
ortaya çıkmıştı. Ma‘rûf-i Kerhî, Serî es-Sakatî, Hâris el-Muhâsibî ve Cüneyd-i
Bağdâdî gibi ünlü sûfîler Irak'ta tasavvuf adı altında İslâm'ın mânevî hayatını
geliştirirken Horasan bölgesinde Hamdûn el-Kassâr (ö. 271/884) melâmet
adı altında söz konusu hayatın farklı bir yorumunu ortaya koyuyordu.
Ebû Hafs, Ahmed b. Hadraveyh ve Şâh Şucâ‘-ı Kirmânî gibi Horasanlı dindarlar
ise daha çok fütüvvet ve mürüvvet üzerinde duruyorlardı. Melâmet
ehli ihlâs ve riya konusuna ağırlık verirken, fütüvvet ehli daha çok dinin
insaniyet yönü üzerinde duruyorlardı. Bu konuda özellikle Bâyezîd-i Bistâmî
(ö. 234/848) son derece özgün yorumlar yapıyordu.
Söz konusu dönemde tasavvufa dair yazılan en meşhur eserler ve yazarları
ise şunlardır:
Hâris el-Muhâsibî (ö. 243/857) er-Riâye li-huk†kıllah, Cüneyd-i Bağdâdî (ö.
297/ 909) Resâil, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî (ö. 283/896) et-Tefsîr, Hakîm et-Tirmizî
(ö. 320/932) Hatmü'l-velâye, Hallâc-ı Mansûr (ö. 309/921) Kitâbü't-
Tavâsin, Ebû Nasr es-Serrâc (ö. 378/988) el-Luma‘, Kelâbâzî (ö. 380/990) et-Taarruf,
Ebû Tâlib el-Mekkî (ö. 386/996) K†tü'l-kulûb, Sülemî (ö. 412/1021) Tabakåtü's-
sûfiyye, Ebû Nuaym İsfahânî Hilyetü'l-evliyâ, Kuşeyrî (ö. 465/1072), er-
Risâle, Hücvîrî (ö. 470/1077) Keşfü'l-mahcûb, Abdullah Ensârî el-Herevî (ö.
481/1088) Menâzilü's-sâirîn, Gazzâlî (ö. 405/1111) İhyâü Ulûmi'd-dîn. Bu eserlerin
tamamına yakını matbu olup bir kısmı Türkçe'ye de çevrilmiştir. Bu yazarların
tasavvuf konusunda daha başka değerli eserleri de vardır. Özellikle Sehl et-
Tüsterî'nin, Sülemî'nin, Kuşeyrî'nin ve Abdullah el-Ensârî'nin tefsirle ilgili eserleri
işârî tefsirler bakımından önemlidir. Sülemî'nin Tabakåt'ı ile Ebû Nuaym'ın Hilye'si
ise evliyanın hayat hikâyelerine ve menkıbelerine dairdir. Tasavvufun doğuşunu,
gelişmesini ve ilk sûfîlerin yaşama tarzlarını her biri bir tasavvuf klasiği
niteliğinde olan söz konusu eserlerden izlemek mümkündür.
Hicrî VI. (XII.) asra kadar olan tasavvufun ilk dönemi ve hareketin doğduğu,
geliştiği ve şekillendiği bir zaman dilimidir. Bu dönemde tasavvuf
basit fakat derin, sade fakat anlamlı bir mânevî hayat tarzıdır. Geniş ölçüde
pratiklere dayanır, teorilere çok az yer verir. Hal, his, heyecan ve vecd gibi
isimler alan ve din psikolojisi bakımından büyük önem taşıyan ruhî hayat tarzı üzerinde yoğunlukla durulur. Bu fikrî harekette felsefî etkiler yok denecek
kadar azdır. Ama sûfîlerin mânevî tecrübeleri ve bu tecrübelerle ilgili
olarak yaptıkları yorumlar üzerine kurulan bir tasavvuf felsefesi vardır. Bu,
daha çok sûfîlerin kendi düşünce ve çabalarıyla oluşturmuş oldukları özgün
bir felsefedir. Tasavvufî hayat, öz ve hareket noktası itibariyle İslâmî temeller
üzerine inşa edilmiş olduğundan, başta İbnü'l-Cevzî, İbn Teymiyye ve
İbnü'l-Kayyim olmak üzere bu hareketin bazı şekillerini sert bir biçimde
eleştiren âlimler tarafından da saygı ve takdirle karşılanmıştır. Bununla beraber
bu dönem tasavvufu da tartışma ve eleştiriye açık bazı konular içermektedir.
Öteden beri tartışılan ve eleştirilen bu konular tasavvufun özü ve
geneliyle ilgili değildir. Münferit konulardır, ayrıntıyla ilgilidir.
Kunfeyekun.Org
Kaynak:Dİyanet İlmihali
müslümanların yaşadıkları hayat yukarıda tasvir edilen mânevî bir atmosferde
cereyan etti. Bu üç neslin dindarları dünyaya nazaran âhirete öncelik veriyor, bütün davranışlarda Allah'ın rızâsını gözetiyorlardı. Bu tür hayat
Kur'an'ın istediği bir hayattı. Bunun en güzel örneği de Hz. Peygamber'di
(el-Ahzâb 33/21).
Hz. Peygamber zamanında çeşitli eğilimlere sahip olan sahâbeler vardı.
Bunlardan bir kısmı ilim öğrenmeye, bir kısmı dini tebliğe, bir kısmı cihada,
bir kısmı yöneticiliğe daha fazla ilgi duyarken bir kısmı ibadete daha çok
önem veriyor, uhrevî kurtuluş üzerinde yoğunlaşıyorlardı. Başta ilk dört
halife ve aşere-i mübeşşere olmak üzere Osman b. Maz‘ûn, Mus‘ab, Ammâr,
Habbâb, Bilâl, Suhayb, Selmân, Ebû Zer, Mikdâd, Muaz, Ebü’d-Derdâ,
Huzeyfe, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Amr bu sahâbenin âbid ve zâhidleri
olarak tanınmışlardı. Daha sonraki dönemlerde yaşayan âbid, zâhid ve dindar
müslümanlar her zaman bunları örnek almışlardı. Tasavvuf zincirinin ilk
halkaları bunlardı. Daha sonra eklenen yeni halkalarla bu silsile günümüze
kadar gelmiş, bu halkalardaki âlim ve zâhidler İslâm'ın ilim, ihlâs, takvâ,
ihsan, his, heyecan ve zühd anlayışını yaşayarak çağımıza taşımıştır.
Veysel Karânî, Ebû Müslim el-Havlânî, Habîb el-Acemî, Hasan-ı Basrî, Abdülvâhid
b. Zeyd, Şeybân er-Râî, Sâlih el-Mürrî, Ferkad es-Sencî, Mâlik b. Dînâr,
İbnü’s-Semmâk, İbrâhim b. Edhem, Şakýk-i Belhî, Dâvûd et-Tâî, Fudayl b. İyâz
ve benzeri pek çok âbid ve zâhid ikinci nesli, silsilenin ikinci halkasını oluşturur.
Tasavvufta söz konusu neslin yaşadığı zaman hicrî I ve II. (VII ve VIII.)
asırları kapsar ve zühd dönemi diye bilinir. Bu dönemde tasavvuf tohumunun
çimlenmiş bir şekli mevcuttur. Bundan sonra gelen ve üçüncü halkayı
oluşturan İbrâhim el-Havvâs, Bişr el-Hafî, Serî es-Sakatî, Cüneyd-i Bağdâdî,
Bâyezîd-i Bistâmî, Hâris el-Muhâsibî, Zünnûn el-Mısrî, Hamdûn el-Kassâr,
Ma‘rûf-i Kerhî, Ahmed b. Hadraveyh, Ebû Süleyman ed-Dârânî, Sehl et-
Tüsterî gibi sûfîler tasavvufun ilk temsilcileri ve müjdecileridir. Tasavvufî
hayat geniş ölçüde bunların tesbit ettikleri hedefler yönünde gelişmiştir.
Kuşeyrî'nin de açık bir şekilde belirttiği gibi tasavvuf Ehl-i sünnet’in
bünyesinden doğmuştur. İlk sûfîlerin hepsi Sünnî’dir. Sûfîliğin ortaya çıktığı
dönem İslâm dünyasında çeşitli ilimlerin kurulduğu, değişik mezhep ve
akımların ortaya çıktığı bir dönemdir. Bu dönemde hadis, fıkıh, kelâm gibi
ilim dalları kurulmuş, bunlarla uğraşanlara hadisçi, fıkıhçı, kelâmcı (muhaddis,
fakih, mütekellim) gibi isimler verilmişti. Kaynağı Kur'an ve hadis olmakla
beraber söz konusu ilimlerden de etkilenen ve Ehl-i sünnet muhitinde
doğan İslâm'daki ruhî ve mânevî hayat tarzına tasavvuf denmiştir. Bu hayat
tarzının temelleri Kur'an ve Sünnet'in öğretisinde, önceki nesillerin sözlerinde
ve yaşayış tarzlarında mevcuttu. Sûfîler fikirleri ve mânevî tecrübele riyle geliştirip sistemleştirdikleri tasavvufî hayat tarzını sözü edilen temeller
üzerinde inşa etmişlerdir. Kökü ve özü eski olan tasavvufî hayatın bazı yenilikler
içermesi ve farklılık göstermesi bundandır.
Büyük sûfîlerin yetiştiği hicrî III ve IV. (IX ve X.) yüzyıllarda tasavvufla
ilgili birtakım eserler yazılmış, sûfîliğin esasları yazılı hale getirilmişti. Diğer
taraftan aynı dönemde melâmet ve fütüvvet gibi önemli tasavvufî ekoller
ortaya çıkmıştı. Ma‘rûf-i Kerhî, Serî es-Sakatî, Hâris el-Muhâsibî ve Cüneyd-i
Bağdâdî gibi ünlü sûfîler Irak'ta tasavvuf adı altında İslâm'ın mânevî hayatını
geliştirirken Horasan bölgesinde Hamdûn el-Kassâr (ö. 271/884) melâmet
adı altında söz konusu hayatın farklı bir yorumunu ortaya koyuyordu.
Ebû Hafs, Ahmed b. Hadraveyh ve Şâh Şucâ‘-ı Kirmânî gibi Horasanlı dindarlar
ise daha çok fütüvvet ve mürüvvet üzerinde duruyorlardı. Melâmet
ehli ihlâs ve riya konusuna ağırlık verirken, fütüvvet ehli daha çok dinin
insaniyet yönü üzerinde duruyorlardı. Bu konuda özellikle Bâyezîd-i Bistâmî
(ö. 234/848) son derece özgün yorumlar yapıyordu.
Söz konusu dönemde tasavvufa dair yazılan en meşhur eserler ve yazarları
ise şunlardır:
Hâris el-Muhâsibî (ö. 243/857) er-Riâye li-huk†kıllah, Cüneyd-i Bağdâdî (ö.
297/ 909) Resâil, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî (ö. 283/896) et-Tefsîr, Hakîm et-Tirmizî
(ö. 320/932) Hatmü'l-velâye, Hallâc-ı Mansûr (ö. 309/921) Kitâbü't-
Tavâsin, Ebû Nasr es-Serrâc (ö. 378/988) el-Luma‘, Kelâbâzî (ö. 380/990) et-Taarruf,
Ebû Tâlib el-Mekkî (ö. 386/996) K†tü'l-kulûb, Sülemî (ö. 412/1021) Tabakåtü's-
sûfiyye, Ebû Nuaym İsfahânî Hilyetü'l-evliyâ, Kuşeyrî (ö. 465/1072), er-
Risâle, Hücvîrî (ö. 470/1077) Keşfü'l-mahcûb, Abdullah Ensârî el-Herevî (ö.
481/1088) Menâzilü's-sâirîn, Gazzâlî (ö. 405/1111) İhyâü Ulûmi'd-dîn. Bu eserlerin
tamamına yakını matbu olup bir kısmı Türkçe'ye de çevrilmiştir. Bu yazarların
tasavvuf konusunda daha başka değerli eserleri de vardır. Özellikle Sehl et-
Tüsterî'nin, Sülemî'nin, Kuşeyrî'nin ve Abdullah el-Ensârî'nin tefsirle ilgili eserleri
işârî tefsirler bakımından önemlidir. Sülemî'nin Tabakåt'ı ile Ebû Nuaym'ın Hilye'si
ise evliyanın hayat hikâyelerine ve menkıbelerine dairdir. Tasavvufun doğuşunu,
gelişmesini ve ilk sûfîlerin yaşama tarzlarını her biri bir tasavvuf klasiği
niteliğinde olan söz konusu eserlerden izlemek mümkündür.
Hicrî VI. (XII.) asra kadar olan tasavvufun ilk dönemi ve hareketin doğduğu,
geliştiği ve şekillendiği bir zaman dilimidir. Bu dönemde tasavvuf
basit fakat derin, sade fakat anlamlı bir mânevî hayat tarzıdır. Geniş ölçüde
pratiklere dayanır, teorilere çok az yer verir. Hal, his, heyecan ve vecd gibi
isimler alan ve din psikolojisi bakımından büyük önem taşıyan ruhî hayat tarzı üzerinde yoğunlukla durulur. Bu fikrî harekette felsefî etkiler yok denecek
kadar azdır. Ama sûfîlerin mânevî tecrübeleri ve bu tecrübelerle ilgili
olarak yaptıkları yorumlar üzerine kurulan bir tasavvuf felsefesi vardır. Bu,
daha çok sûfîlerin kendi düşünce ve çabalarıyla oluşturmuş oldukları özgün
bir felsefedir. Tasavvufî hayat, öz ve hareket noktası itibariyle İslâmî temeller
üzerine inşa edilmiş olduğundan, başta İbnü'l-Cevzî, İbn Teymiyye ve
İbnü'l-Kayyim olmak üzere bu hareketin bazı şekillerini sert bir biçimde
eleştiren âlimler tarafından da saygı ve takdirle karşılanmıştır. Bununla beraber
bu dönem tasavvufu da tartışma ve eleştiriye açık bazı konular içermektedir.
Öteden beri tartışılan ve eleştirilen bu konular tasavvufun özü ve
geneliyle ilgili değildir. Münferit konulardır, ayrıntıyla ilgilidir.
Kunfeyekun.Org
Kaynak:Dİyanet İlmihali
