Âyette bu sınıf "el-fukarâ ve'l-mesâkîn" şeklinde geçer. Zekât verilecek
kişileri belirtmek üzere öncelikle zikredilen bu iki terim, şüphesiz tabii ve
zaruri ihtiyaçlarını temin edemeyecek olanları ifade etmektedir. Ancak bu iki
terimin aynı âyette peş peşe zikredilmesini dikkate alan fakihler bu iki terimin
ayrı iki sınıfı mı yoksa aynı sınıfı mı ifade ettiğini, hangi ihtiyaç derecelerini
gösterdiklerini tartışmışlardır.
a) Hanefîler, âyette zikredilen fakiri; ev ve ev eşyası gibi aslî ihtiyaçlarını
karşılayan malı olsa da gelirleri ihtiyaçlarını karşılayamayan, nisab
miktarından daha az malı bulunan kimse olarak anlamışlardır. Miskin ise
hiçbir geliri ve malı olmayan kimsedir. Bu tanımlar Ebû Hanîfe'den rivayet
edilmiş, Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed hariç, diğer Hanefî fakihleri tarafından
da benimsenmiştir. Mâlikîler'in fakir ve miskin tanımları da Ebû Hanîfe'nin
tanımlarına yakındır.
Buna göre miskin, fakirden daha muhtaç kimseye denmektedir. Hanefî
fakihleri içinde tam bunun aksi tanımlar verenler de vardır. Ebû Yûsuf ve
İmam Muhammed ile Mâlikîler'den İbnü'l-Kasım'a göre fakir ve miskin aynı
sınıftır, aralarında bir fark yoktur.
Hanefîler'e göre zekât almaya hak kazanan fakir ve miskinler şu iki
grupta toplanabilir.
1. Hiç malı olmayan yoksul kişiler.
2. Zaruri ihtiyaçları dışında nisab miktarının altında malı olan kişiler.
b) Şâfiî ve Hanbelîler'e göre fakir; kendisinin ve bakmakla mükellef olduğu
kişilerin ihtiyaçlarını gidermeye yeterli malı ve kazancı olmayan kimsedir.
Miskin ise kendisine ve geçimini sağlamakla yükümlü kişilere yeterli
olmamakla beraber, sahip olduğu mal ve kazançla kıt kanaat geçinebilen
kişidir. Bu iki mezhebe göre fakir, miskinden de fazla ihtiyaç içinde olan
kimsedir.
Bu iki mezhebe göre de zekât almayı hak eden muhtaçlar;
1. Hiçbir malı ve geliri olmayanlar.
2. Malı ve geliri olup da bunlarla kendilerinin ve bakmakla yükümlü olduklarının
ihtiyaçlarını karşılayamayan kimselerdir.
Bu görüşlerin dışında fakir ve miskin terimlerinin, özellikle sosyal güvenliğin
temini açısından önemli olan tanımları da yapılmıştır.Hz. Ömer'e göre fakir, müslümanların; miskin de gayri müslimlerin
muhtaçlarını ifade eder. Hz. Ömer'in yaşlı ve kör bir yahudiyi, maaş bağlanması
için beytülmâle gönderdiği ve görevliye "Bu adama ve benzerlerine
bakın.... ‘Sadakalar (zekât), ancak fakirler, miskinler...içindir’ âyetinde geçen
fukaradan maksat, müslüman fakirler, mesâkînden maksat ise Ehl-i
kitabın fakirleridir. Bu adam, kitap ehlinin miskinlerindendir" dediği nakledilir
(Ebû Yûsuf, el-Harac, s. 136).
Muhammed Hamîdullah, Hz. Ömer'in fakir ve miskin terimlerini din farkına
göre tanımlamasının dil yapısına da uygun olduğunu delilleri ile anlatmaya
çalışır. Ancak tâbiîn fakihlerinden İkrime ve Hanefîler'den İmam Züfer
dışında hiçbir fakih bu görüşe katılmamış, diğer bazı delillere dayanarak
zekâtın sadece müslüman muhtaçlara verilebileceği görüşünde birleşmişlerdir.
Tevbe sûresinin 60. âyeti ile Hz. Peygamber'in ilgili hadislerinde gösterildiği
gibi zekât gelirleri ile öncelikle fakir ve miskinler korunmaktadır. Bu
iki terimin kapsamına, belli varlık ve gelir seviyesinin altına düşen kimselerin
tümü girmektedir. Bunlar iffetinden ötürü ihtiyaçlarını dile getiremeyenler
olduğu gibi ezile büzüle dilenenler de olabilir. Bu itibarla zekâtı devlet
topluyorsa devlet, yoksa mükellefler iffetinden ötürü isteyemeyen muhtaçları
da araştırıp zekât borçlarını ödeyeceklerdir ve böylece zekâtın olabildiğince
yoksullara aktarılması sağlanacaktır.
Fakir ve miskinlere ne kadar zekât verilebilir?
Fakir ve miskinlere bir defada verilebilecek âzami zekât miktarı konusunda
Hanefîler "nisab"ı, fakihlerin çoğunluğu da "kifâye"yi (yeterli miktar)
esas almışlardır. Bu bakımdan Hanefîler'e göre, fakir ve miskinlere bir defada
nisab miktarı zekât vermek câizdir. Ancak, zekât verilecek yoksul kişi,
borçlu yahut aile reisi değilse bu miktarda zekât verilmesi câiz olmakla birlikte
mekruhtur. Her hâlükârda yoksullara verilecek zekât daima nisab
miktarından aşağıda tutulmalıdır.
Hanefîler'e göre tabii ihtiyaçlarından başka -artıcı olsun olmasın- nisaba
ulaşan malı olan kimseye zekât verilmez.
Fakire verilecek âzami miktar konusunda öteki mezhepler "yeter miktar"
ölçüsünü getirmişler ve nisabı aşsın aşmasın bir yoksula yeterli miktar zekât
verilebileceğini savunmuşlardır.
Şâfiîler'e göre, fakirin fakirliğini ortadan kaldıracak, ona bir ömür boyu
sürekli yetecek ve bir daha zekât almaya muhtaç etmeyecek kadar zekât verilmesi câizdir. Çünkü fakirlik ve miskinlik "nisab"a değil, "kifâye"ye (yeterli
mala) sahip olmamakla ölçülür.
Bir fakire ne kadar malın yeterli olacağının kesin bir ölçüsü yoktur. Bu,
kişinin mesleğine, yaşadığı muhit ve şartlara göre değişir. Meselâ mesleği
terzilik, marangozluk, kasaplık vs. olanlara sanatlarını yürütebilecek ve
meslektaşlarının bulundurduğu alet ve makineleri satın alabilecek kadar,
çiftçiye sürekli kendisine yetecek, tarla, bahçe alabilecek kadar zekât verilebilir.
Sanat ve mesleği olmayan muhtaçlara da yaşadıkları çevrenin şartlarına
göre bir ömür boyu yetecek miktarda zekât verilebilir.
Mâlikî ve Hanbelîler'e göre ise fakir ve miskinlere, kendilerine ve ailelerine
bir yıl yetecek kadar zekât verilebilir. Bir yıllık yeter mal kavramı da
kişi, muhit ve şartlara göre değişebilir.
Fakihler maddî imkânsızlığından dolayı evlenemeyenlere "evlenme yardımını",
ilim tahsili için çalışanlara "kitap almaları için yapılacak yardımları"
da kifâye (yeterlilik) kavramının kapsamına almışlardır.
Zengin, zekât verecek durumdaki kimse olduğu için, kural olarak zekât
alamayacağında fakihler görüş birliğindedir. Hz. Peygamber "Sadaka (zekât)
zengine helâl olmaz" (Ebû Dâvûd, “Zekât”, 25) buyurmuştur. Ancak
fakihler zekât almaya engel teşkil eden zenginliğin sınırını belirlemede farklı
görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu itibarla fakir ve miskin terimlerinin daha iyi
anlaşılabilmesi için bunların karşıtı olan "zengin" terimini ayrıca ele almak
ve fakihlerin bu konudaki görüşlerini tesbit etmek gerekmektedir.
Hanefîler'e göre, şer‘an zengin sayılmanın ölçüsü nisabdır. Zenginliğin
şartı temel ihtiyaçlardan fazla olan nisab miktarı mala sahip olmaktır. Bu
malın artıcı vasıfta olması ise zekât ödeme mükellefiyeti için şarttır.
Buna göre zenginlik şu iki durumda ele alınmalıdır:
1. Kişinin hangi neviden olursa olsun, nisab miktarı artıcı vasıftaki zekâta
tâbi mallardan birine sahip olmasıdır. Meselâ 20 miskal altın veya 200
dirhem gümüş yahut bunların karşılığı paraya sahip olan zengin sayılır.
Aynı şekilde beş deveye veya kırk koyuna, yahut otuz sığıra mâlik olan da
zengin sayılır. Bütün bunlar zekât mükellefidir (Zamanımızda gümüşün
değeri aşırı derecede düştüğü için 561.2 gr. gümüş ve bunun TL. karşılığı nisap
sayılamaz. Ya altın veya sayılan malların ortalaması esas alınmalıdır). Bir kimse
aynı zamanda kendisinden zekât alınan zengin ve kendisine zekât verilen
fakir olamaz.2. Kişinin temel ihtiyaçlarından fazla "artıcı" özellikte olmayan nisab
miktarı mala sahip olmasıdır. Bu durumdaki kişinin, zekât vermesi farz olmamakla
beraber:
a) Zekât alması haramdır.
b) Fitre vermesi vâciptir.
c) Kurban kesmesi vâciptir.
Temel ihtiyaçlarından fazla mal varlığı olmayan kişiye, bu mallarının
değeri ne olursa olsun, zekât verilebilir. Çünkü temel ihtiyaçlar zekât hukuku
yönünden yok farzedilir.
Sonuç olarak temel ihtiyaçlar dışında ister artıcı vasıfta olsun ister bu
vasfı taşımasın herhangi tür maldan nisaba sahip olan kimseye zekât verilemez.
Nisab miktarından az mala sahip olan kişiye, sağlıklı ve kazancı da
olsa zekât verilebilir. Çünkü şer‘an zengin sayılmanın sınırı ve ölçüsü
nisabdır. Nisâbın altında mala sahip olanlar fakir, üstünde mal varlığı olanlar
zengin sayılır. Ancak artıcı özellikte nisab miktarı mala sahip olmak
(nisâb-ı gınâ) zekât almaya engel teşkil ettiği gibi, kişiyi -diğer şartların da
bulunmasıyla- zekât vermekle de mükellef kılar. Bu vasfı taşımayan nisab
miktarı mala sahip olmak ise (nisâb-ı istiğnâ), zekât vermeyi gerektirmemekle
beraber zekât almaya mani olur.
Hanefîler'e göre şer‘an zengin bir erkeğin küçük çocuğu da babasına
nisbetle zengin sayılır. Ona da zekât verilemez. Fakat zengin bir kadının
fakir ve yetim çocuğuna -babası müslüman ise- zekât verilebilir. Zira çocuğun
nesebi babaya aittir. Annesinin serveti sebebiyle zengin sayılmaz. Aynı
şekilde bir kimse zengin bir şahsın fakir olan babasına, büyük oğluna veya
kızına ve hanımına zekât verebilir. Çünkü bunlar müstakil velâyete sahiptirler.
Babanın servetiyle zengin sayılmazlar.
Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelîler'e göre ise zenginlik ölçüsü “kifâye” yani kişiye
ve bakmakla yükümlü olduğu kimselere yetecek kadar mala sahip olmaktır.
Zenginliğin belirli bir sınırı yoktur. İnsan imkân ve gücüne göre ya zengin
olur ya da fakir olur. Kişiye sahip olduğu mal yetiyorsa onun zekât alması
haramdır. Malı ve kazancı yetmiyorsa zekât alması helâldir.
Muhtaç olmak fakirlik, muhtaç olmamak zenginliktir. Muhtaç olan herkes
zekât almayı hak eder.
Bu görüşe göre:1. İster artıcı vasıfta olsun ister olmasın, kendisine ve bakmakla mükellef
olduğu kişilere yetecek kadar mala sahip olan kimsenin zekât alması câiz
değildir.
2. Nisabın üstünde malı olduğu halde bu varlığı kendisinin ve aile fertlerinin
geçimini sağlıyamıyorsa, o kişinin zekât alması câizdir. Meselâ, nisabın
çok üstünde ticarî sermayesi olan bir kimse, ticarî hayattaki durgunluk veya
başka bir sebepten dolayı geçim sıkıntısına düşmüş ise onun zekât alması
câizdir.
Zekât almayı engelleyen ölçüyü "kifâye" (yeterlilik) olarak kabul eden
fakihlerin çoğunluğu, vücudu sağlam, çalışma imkân ve gücüne sahip olduğu
halde çalışmayan tembel kişilere zekât vermenin câiz olmadığı görüşünde
de birleşmişlerdir.
Bir de müslümanın başkalarından yardım dilenmemesi için konulmuş
zenginlik ölçüsü vardır ki buna "nisâb-ı istiğnâ" adı verilmektedir. Hanefî
mezhebine göre nisâb-ı istiğnâ -eski değerine göre- 200 dirhem gümüş veya
bunun değeri herhangi tür bir maldır. Bu kadar mal veya paraya sahip olamayanların
başkalarından yardım istemesinde bir sakınca yoktur.
Fakihlerin çoğunluğu ise ihtiyaç sahibi olan kimselerin dilenmesinin câiz
olduğunu, ihtiyacı olmayanların dilenmesinin ise haram olduğunu söylemişlerdir.
Zaruret olmadıkça başkalarından istememe konusu üzerinde titizlikle
duran fakihler 40 veya 50 dirhem parası bulunan kimselerin dilenmesini
yasaklayıcı mahiyetteki hadisleri, bu durumda yardım istemenin mekruh
olduğu şeklinde yorumlamışlardır.
kişileri belirtmek üzere öncelikle zikredilen bu iki terim, şüphesiz tabii ve
zaruri ihtiyaçlarını temin edemeyecek olanları ifade etmektedir. Ancak bu iki
terimin aynı âyette peş peşe zikredilmesini dikkate alan fakihler bu iki terimin
ayrı iki sınıfı mı yoksa aynı sınıfı mı ifade ettiğini, hangi ihtiyaç derecelerini
gösterdiklerini tartışmışlardır.
a) Hanefîler, âyette zikredilen fakiri; ev ve ev eşyası gibi aslî ihtiyaçlarını
karşılayan malı olsa da gelirleri ihtiyaçlarını karşılayamayan, nisab
miktarından daha az malı bulunan kimse olarak anlamışlardır. Miskin ise
hiçbir geliri ve malı olmayan kimsedir. Bu tanımlar Ebû Hanîfe'den rivayet
edilmiş, Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed hariç, diğer Hanefî fakihleri tarafından
da benimsenmiştir. Mâlikîler'in fakir ve miskin tanımları da Ebû Hanîfe'nin
tanımlarına yakındır.
Buna göre miskin, fakirden daha muhtaç kimseye denmektedir. Hanefî
fakihleri içinde tam bunun aksi tanımlar verenler de vardır. Ebû Yûsuf ve
İmam Muhammed ile Mâlikîler'den İbnü'l-Kasım'a göre fakir ve miskin aynı
sınıftır, aralarında bir fark yoktur.
Hanefîler'e göre zekât almaya hak kazanan fakir ve miskinler şu iki
grupta toplanabilir.
1. Hiç malı olmayan yoksul kişiler.
2. Zaruri ihtiyaçları dışında nisab miktarının altında malı olan kişiler.
b) Şâfiî ve Hanbelîler'e göre fakir; kendisinin ve bakmakla mükellef olduğu
kişilerin ihtiyaçlarını gidermeye yeterli malı ve kazancı olmayan kimsedir.
Miskin ise kendisine ve geçimini sağlamakla yükümlü kişilere yeterli
olmamakla beraber, sahip olduğu mal ve kazançla kıt kanaat geçinebilen
kişidir. Bu iki mezhebe göre fakir, miskinden de fazla ihtiyaç içinde olan
kimsedir.
Bu iki mezhebe göre de zekât almayı hak eden muhtaçlar;
1. Hiçbir malı ve geliri olmayanlar.
2. Malı ve geliri olup da bunlarla kendilerinin ve bakmakla yükümlü olduklarının
ihtiyaçlarını karşılayamayan kimselerdir.
Bu görüşlerin dışında fakir ve miskin terimlerinin, özellikle sosyal güvenliğin
temini açısından önemli olan tanımları da yapılmıştır.Hz. Ömer'e göre fakir, müslümanların; miskin de gayri müslimlerin
muhtaçlarını ifade eder. Hz. Ömer'in yaşlı ve kör bir yahudiyi, maaş bağlanması
için beytülmâle gönderdiği ve görevliye "Bu adama ve benzerlerine
bakın.... ‘Sadakalar (zekât), ancak fakirler, miskinler...içindir’ âyetinde geçen
fukaradan maksat, müslüman fakirler, mesâkînden maksat ise Ehl-i
kitabın fakirleridir. Bu adam, kitap ehlinin miskinlerindendir" dediği nakledilir
(Ebû Yûsuf, el-Harac, s. 136).
Muhammed Hamîdullah, Hz. Ömer'in fakir ve miskin terimlerini din farkına
göre tanımlamasının dil yapısına da uygun olduğunu delilleri ile anlatmaya
çalışır. Ancak tâbiîn fakihlerinden İkrime ve Hanefîler'den İmam Züfer
dışında hiçbir fakih bu görüşe katılmamış, diğer bazı delillere dayanarak
zekâtın sadece müslüman muhtaçlara verilebileceği görüşünde birleşmişlerdir.
Tevbe sûresinin 60. âyeti ile Hz. Peygamber'in ilgili hadislerinde gösterildiği
gibi zekât gelirleri ile öncelikle fakir ve miskinler korunmaktadır. Bu
iki terimin kapsamına, belli varlık ve gelir seviyesinin altına düşen kimselerin
tümü girmektedir. Bunlar iffetinden ötürü ihtiyaçlarını dile getiremeyenler
olduğu gibi ezile büzüle dilenenler de olabilir. Bu itibarla zekâtı devlet
topluyorsa devlet, yoksa mükellefler iffetinden ötürü isteyemeyen muhtaçları
da araştırıp zekât borçlarını ödeyeceklerdir ve böylece zekâtın olabildiğince
yoksullara aktarılması sağlanacaktır.
Fakir ve miskinlere ne kadar zekât verilebilir?
Fakir ve miskinlere bir defada verilebilecek âzami zekât miktarı konusunda
Hanefîler "nisab"ı, fakihlerin çoğunluğu da "kifâye"yi (yeterli miktar)
esas almışlardır. Bu bakımdan Hanefîler'e göre, fakir ve miskinlere bir defada
nisab miktarı zekât vermek câizdir. Ancak, zekât verilecek yoksul kişi,
borçlu yahut aile reisi değilse bu miktarda zekât verilmesi câiz olmakla birlikte
mekruhtur. Her hâlükârda yoksullara verilecek zekât daima nisab
miktarından aşağıda tutulmalıdır.
Hanefîler'e göre tabii ihtiyaçlarından başka -artıcı olsun olmasın- nisaba
ulaşan malı olan kimseye zekât verilmez.
Fakire verilecek âzami miktar konusunda öteki mezhepler "yeter miktar"
ölçüsünü getirmişler ve nisabı aşsın aşmasın bir yoksula yeterli miktar zekât
verilebileceğini savunmuşlardır.
Şâfiîler'e göre, fakirin fakirliğini ortadan kaldıracak, ona bir ömür boyu
sürekli yetecek ve bir daha zekât almaya muhtaç etmeyecek kadar zekât verilmesi câizdir. Çünkü fakirlik ve miskinlik "nisab"a değil, "kifâye"ye (yeterli
mala) sahip olmamakla ölçülür.
Bir fakire ne kadar malın yeterli olacağının kesin bir ölçüsü yoktur. Bu,
kişinin mesleğine, yaşadığı muhit ve şartlara göre değişir. Meselâ mesleği
terzilik, marangozluk, kasaplık vs. olanlara sanatlarını yürütebilecek ve
meslektaşlarının bulundurduğu alet ve makineleri satın alabilecek kadar,
çiftçiye sürekli kendisine yetecek, tarla, bahçe alabilecek kadar zekât verilebilir.
Sanat ve mesleği olmayan muhtaçlara da yaşadıkları çevrenin şartlarına
göre bir ömür boyu yetecek miktarda zekât verilebilir.
Mâlikî ve Hanbelîler'e göre ise fakir ve miskinlere, kendilerine ve ailelerine
bir yıl yetecek kadar zekât verilebilir. Bir yıllık yeter mal kavramı da
kişi, muhit ve şartlara göre değişebilir.
Fakihler maddî imkânsızlığından dolayı evlenemeyenlere "evlenme yardımını",
ilim tahsili için çalışanlara "kitap almaları için yapılacak yardımları"
da kifâye (yeterlilik) kavramının kapsamına almışlardır.
Zengin, zekât verecek durumdaki kimse olduğu için, kural olarak zekât
alamayacağında fakihler görüş birliğindedir. Hz. Peygamber "Sadaka (zekât)
zengine helâl olmaz" (Ebû Dâvûd, “Zekât”, 25) buyurmuştur. Ancak
fakihler zekât almaya engel teşkil eden zenginliğin sınırını belirlemede farklı
görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu itibarla fakir ve miskin terimlerinin daha iyi
anlaşılabilmesi için bunların karşıtı olan "zengin" terimini ayrıca ele almak
ve fakihlerin bu konudaki görüşlerini tesbit etmek gerekmektedir.
Hanefîler'e göre, şer‘an zengin sayılmanın ölçüsü nisabdır. Zenginliğin
şartı temel ihtiyaçlardan fazla olan nisab miktarı mala sahip olmaktır. Bu
malın artıcı vasıfta olması ise zekât ödeme mükellefiyeti için şarttır.
Buna göre zenginlik şu iki durumda ele alınmalıdır:
1. Kişinin hangi neviden olursa olsun, nisab miktarı artıcı vasıftaki zekâta
tâbi mallardan birine sahip olmasıdır. Meselâ 20 miskal altın veya 200
dirhem gümüş yahut bunların karşılığı paraya sahip olan zengin sayılır.
Aynı şekilde beş deveye veya kırk koyuna, yahut otuz sığıra mâlik olan da
zengin sayılır. Bütün bunlar zekât mükellefidir (Zamanımızda gümüşün
değeri aşırı derecede düştüğü için 561.2 gr. gümüş ve bunun TL. karşılığı nisap
sayılamaz. Ya altın veya sayılan malların ortalaması esas alınmalıdır). Bir kimse
aynı zamanda kendisinden zekât alınan zengin ve kendisine zekât verilen
fakir olamaz.2. Kişinin temel ihtiyaçlarından fazla "artıcı" özellikte olmayan nisab
miktarı mala sahip olmasıdır. Bu durumdaki kişinin, zekât vermesi farz olmamakla
beraber:
a) Zekât alması haramdır.
b) Fitre vermesi vâciptir.
c) Kurban kesmesi vâciptir.
Temel ihtiyaçlarından fazla mal varlığı olmayan kişiye, bu mallarının
değeri ne olursa olsun, zekât verilebilir. Çünkü temel ihtiyaçlar zekât hukuku
yönünden yok farzedilir.
Sonuç olarak temel ihtiyaçlar dışında ister artıcı vasıfta olsun ister bu
vasfı taşımasın herhangi tür maldan nisaba sahip olan kimseye zekât verilemez.
Nisab miktarından az mala sahip olan kişiye, sağlıklı ve kazancı da
olsa zekât verilebilir. Çünkü şer‘an zengin sayılmanın sınırı ve ölçüsü
nisabdır. Nisâbın altında mala sahip olanlar fakir, üstünde mal varlığı olanlar
zengin sayılır. Ancak artıcı özellikte nisab miktarı mala sahip olmak
(nisâb-ı gınâ) zekât almaya engel teşkil ettiği gibi, kişiyi -diğer şartların da
bulunmasıyla- zekât vermekle de mükellef kılar. Bu vasfı taşımayan nisab
miktarı mala sahip olmak ise (nisâb-ı istiğnâ), zekât vermeyi gerektirmemekle
beraber zekât almaya mani olur.
Hanefîler'e göre şer‘an zengin bir erkeğin küçük çocuğu da babasına
nisbetle zengin sayılır. Ona da zekât verilemez. Fakat zengin bir kadının
fakir ve yetim çocuğuna -babası müslüman ise- zekât verilebilir. Zira çocuğun
nesebi babaya aittir. Annesinin serveti sebebiyle zengin sayılmaz. Aynı
şekilde bir kimse zengin bir şahsın fakir olan babasına, büyük oğluna veya
kızına ve hanımına zekât verebilir. Çünkü bunlar müstakil velâyete sahiptirler.
Babanın servetiyle zengin sayılmazlar.
Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelîler'e göre ise zenginlik ölçüsü “kifâye” yani kişiye
ve bakmakla yükümlü olduğu kimselere yetecek kadar mala sahip olmaktır.
Zenginliğin belirli bir sınırı yoktur. İnsan imkân ve gücüne göre ya zengin
olur ya da fakir olur. Kişiye sahip olduğu mal yetiyorsa onun zekât alması
haramdır. Malı ve kazancı yetmiyorsa zekât alması helâldir.
Muhtaç olmak fakirlik, muhtaç olmamak zenginliktir. Muhtaç olan herkes
zekât almayı hak eder.
Bu görüşe göre:1. İster artıcı vasıfta olsun ister olmasın, kendisine ve bakmakla mükellef
olduğu kişilere yetecek kadar mala sahip olan kimsenin zekât alması câiz
değildir.
2. Nisabın üstünde malı olduğu halde bu varlığı kendisinin ve aile fertlerinin
geçimini sağlıyamıyorsa, o kişinin zekât alması câizdir. Meselâ, nisabın
çok üstünde ticarî sermayesi olan bir kimse, ticarî hayattaki durgunluk veya
başka bir sebepten dolayı geçim sıkıntısına düşmüş ise onun zekât alması
câizdir.
Zekât almayı engelleyen ölçüyü "kifâye" (yeterlilik) olarak kabul eden
fakihlerin çoğunluğu, vücudu sağlam, çalışma imkân ve gücüne sahip olduğu
halde çalışmayan tembel kişilere zekât vermenin câiz olmadığı görüşünde
de birleşmişlerdir.
Bir de müslümanın başkalarından yardım dilenmemesi için konulmuş
zenginlik ölçüsü vardır ki buna "nisâb-ı istiğnâ" adı verilmektedir. Hanefî
mezhebine göre nisâb-ı istiğnâ -eski değerine göre- 200 dirhem gümüş veya
bunun değeri herhangi tür bir maldır. Bu kadar mal veya paraya sahip olamayanların
başkalarından yardım istemesinde bir sakınca yoktur.
Fakihlerin çoğunluğu ise ihtiyaç sahibi olan kimselerin dilenmesinin câiz
olduğunu, ihtiyacı olmayanların dilenmesinin ise haram olduğunu söylemişlerdir.
Zaruret olmadıkça başkalarından istememe konusu üzerinde titizlikle
duran fakihler 40 veya 50 dirhem parası bulunan kimselerin dilenmesini
yasaklayıcı mahiyetteki hadisleri, bu durumda yardım istemenin mekruh
olduğu şeklinde yorumlamışlardır.